نزهه القلوب

کتاب نزهه القلوب اثر حمدالله مستوفی

کتاب نزهةالقلوب کتابی دانشنامه‌گونه‌ است از حمدالله مستوفی. کتاب که به سال ۷۴۰ قمری نوشته شده‌ ، بنیادش بر یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه نهاده‌ است. مقاله اول در کانی‌شناسی، گیاه‌شناسی و جانورشناسی‌ است. مقاله دوم در تن و روان انسان است. مقاله سوم در جغرافیا، مفصل‌ترین بخش کتاب است و همین مقاله‌ است که چند بار به چاپ رسیده‌ است. مقاله سوم در چهار قسم، قسم اول در ذکر حرمین شریفین و مسجد اقصی، قسم دوم در شرح احوال ایران‌زمین و خود مشتمل است بر مطلع و مقصد و مخلص، و قسم سوم در ذکر بلادی که جزء ایران نیست اما حکام ایرانی آن را بنا نهاده‌اند، و قسم چهارم در ذکر عمارات عالیه مشهور که در دیگر ولایات ربع مسکون است و از عظمت ابنیه‌ است. خاتمه اثر در ذکر عجایبی است که در سایر ولایات ربع مسکون است و در بر و بحر و بیرون از آنچه در ایران‌زمین است. حمدالله مستوفی که به عنوان مأمور ارشد مالیاتی در دولت ایلخانان فعالیت می‌کرده، در نوشتارهای اقتصادی‌اش از دفاتر مالیاتی ایلخانان استفاده کرده‌ است. همچنین در توصیف شرایط طبیعی و وضعیت شهرها و روستاهای فعال ایران در آن زمان، به مواردی همچون رودخانه‌ها، نهرهای آب، معادن و راه‌های کاروان‌رو اشاره کرده‌ است. مؤلف در مقدمه از منابع خود یاد کرده و از آثاری چون صورالاقالیم ابوزید بلخی، المسالک و الممالک ابن خردادبه، عجایب‌المخلوقات زکریای قزوینی، آثار البلاد قزوینی، فارسنامه ابن بلخی، آثار الباقیه ابوریحان بیرونی، ولایت کرمان خواجه ناصرالدین منشی کرمانی، التفهیم ابوریحان بیرونی، تاریخ اصفهان عبدالرحمن بن محمد بن اسحق اصفهانی، عجایب‌الاخبار، معجم‌البلدان یاقوت حموی، صور الکواکب شیخ ابوالحسن صوفی، اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، تنسوق‌نامه ایلخانی خواجه نصیرالدین طوسی، و جهان‌نامه سود برده‌است. نزهةالقلوب نخستین بار به‌صورت چاپ سنگی در ۱۳۱۱ قمری به طور کامل چاپ شده، و بار دیگر مقاله سوم کتاب بر مبنای چاپ سنگی و مقابله با چند نسخه خطی در ۱۹۱۵ به کوشش لسترنج در مجموعه اوقاف گیب به چاپ رسیده‌ است.