بحر المعارف

در کتاب بحرالمعارف که به معنی دريای معرفت‌ها هست، اسمي است با مسم�’ي. اين کتاب نوشته عالم رباني ملاعبدالصمد همداني است. ملا عبدالصمد فقيهي عالي‌مقام و متکلمي زبردست و عارفي بي‌نام و نشان و اديبي پرتوان است و در همۀ اين فنون کتاب دارد. در کربلا مي‌زيسته و مورد اعتماد علامه بحرالعلوم بوده است و همين افتخار وي را بس است. گويند با بعضي از مشايخ تصو�’ف در کربلا ملاقات داشته و از آنها به تلقين ذکر و فکر مشر�’ف گشته است. در کتاب بحرالمعارف تأثيرپذيري او از تصو�’ف کاملا هويداست. این کتاب بحری مو�’اج از مراحل چهارگانه در حکمت عملیه (عرفان عملی) است که عبارتند از: (1) تهذیب اخلاق ظاهر، (2) پیرایش نفس از رذائل، (3) آرایش درون به فضائل، (4) نتیجه ای که از اینها بهرهِ نفس می شود. نویسنده کتاب سه جلدی بحرالمعارف، مولی عبدالصمد همدانی، اگرچه در اثر خود بیشتر از حکمت عملیه (عرفان عملی) سخن گفته است. با وجود این، در این کتاب بحث های مهم و قابل اعتنایی از عرفان نظری هم به میان آمده است که حق�’اً نام بحرالمعارف را زیبندهِ خود ساخته است. نویسنده در این کتاب میان شرع و عقل، و دین و عرفان جمع کرده است و آن را مؤ ی�’د به قرآن و سن�’ت قرار داده است، و با پشتوانهِ اطلاعات وسیع و ذوق سرشار و تجربهِ عظیم معنوی و باطنی ای که داراست به خوبی از عهده این کار برآمده است.