روزنامه خاطرات ناصر الدین شاه

 ناصرالدین­شاه قاجار که پادشاهی شکارچی، عاشق سیروسفر و گشت­وگذار بود و بیش از نیم­قرن بر مقدرات ایران حکمروایی کرده است، شخصاً به نگارش خاطرات خویش دست یازیده است. وی سه­بار در سال­های 1290، 1295 و 1306 ه­.ق. به فرنگستان رفت و سفرنامه­های خود را از لحظه­ی حرکت از تهران و گاهی چند روز قبل از حرکت تا زمان برگشت به تهران به رشته­ی تحریر درآورد. خاطرات وی در سفر اول و دوم به خط خودش و در سفر سوم به تقریر وی و خط همراهانش از قبیل دختر خوش­خط او فخرالدوله، البته تا مرز ارس، غلامحسین­خان امی­خلوت، ابوالقاسم­خان ناصرالملک، ابوالحسن­خان فخرالملک و غیره نوشته شده است. او همچنین پیش از سفر به فرنگ در سال 1287 به عتبات عالیات سفر نمود و سفرنامه­ی آن را از خود به یادگار گذاشت. وی افزون بر سفرهای خارج از کشور، در داخل نیز هیچ­گاه آرام و قرار نداشت و با اردویی به نام اردوی همایونی به سفرهای دور و نزدیک می­رفت و خاطرات سفر را با نثری ساده و روان به رشته­ی تحریر درمی­آورد.

سفرهای مهم ناصرالدین­شاه در داخل کشور عبارتند از: دو سفر به خراسان در سال­های  1283 (در یادداشت اول کتاب سفرنامه خراسان، انتشارات فرهنگ ایران­زمین، 1354، سفر اول به خراسان 1286 ذکر گردیده است. روزنامه­ی اخبار این سفر، به تحریر علی­نقی­خان حکیم­الممالک انشاء و به­خط علی­اصغر در کارخانه­ی آقامیرباقر طهرانی در 485 صفحه و چند تصویر کار میرزابزرگ غفاری به چاپ سنگی رسیده است.)  و 1300 ه.ق. (در این سفر میرزاابراهیم­آقا آبدار امین­السلطان در راه وفات می­کند؛ شرح این سفر که به تحریر خود شاه است، توسط محمد­حسن­خان اعتماد­السلطنه به سال 1306 به­صورت چاپ­سنگی و خط خوش در دارالطباعه­ی خاصه­ی دولتی انتشار یافته و تجدید طبع آن به صورت لوحی (افست) در سال 1354 توسط انتشارات فرهنگ ایران­زمین زیر نظر استاد ایرج افشار در اختیار علاقه­مندان قرار گرفته است. تصاویر این سفرنامه اثر ابوتراب نقاش مشهور عصر ناصری است و یادگاری است ارجمند از شیوه­ای که در عده­ای از کارهای چاپی آن روزگار مرسوم و مطلوب بوده است.

 این سفرنامه هم از حیث اطلاعات تاریخی مربوط به دربار ناصری و آداب عصر او و هم از جهت جغرافیایی واجد فوائد است و به همین ملاحظه در سلسله کتاب­های عکسی و لوحی چاپ گردیده است دو سفر به گیلان در سال­های 1286 و 1304 ه.ق. که سفر دومی را تا قزوین ادامه داده و به علت برف و کولاک شدید ناتمام گذاشته و به تهران بازگشت؛ سفر به مازندران در سال 1292 ه.ق. و سفر به عراق عجم (ولایات مرکزی ایران) در سال 1309 ه.ق. علاوه بر سفرهای بلندمدت، پیوسته به­خصوص در فصل تابستان به مناطق خوش­آب و هوای نزدیک تهران مانند فیروزکوه، شهرستانک، دوشان­تپه، جاجرود، کن و سولقان، آهار، شکراب و امثالهم به گشت­وگذار می­پرداخت و شب و روز را در کوه و صحرا به­سر می­برد و در این مورد نیز متناوباً به درج خاطرات خود می­پرداخت.

 افزون برموارد مذکور در فوق که مربوط به سفرنامه­های منتشرشده­ی وی می­باشد، سفرهای دیگری به اقصی نقاط کشور داشته است که یا در اوایل پادشاهی او بوده و خاطرات خود را ننوشته و یا منتشر نشده است. ایشان علی­الظاهر 7 سفر نیز به قم داشته است که 4 بار آن در خلال سفرهای دیگر و 3 بار فقط برای سفر به قم بوده است.

 نهایتاً لیست سفرنامه­های نوشته­شده توسط ناصرالدین­شاه به­ترتیب تاریخی ارائه می­گردد:

• سال 1283 ه.ق: سفر اول خراسان که شش ماه به­طول انجامید؛
• سال 1286 ه.ق: سفر گیلان که دو ماه به­طول انجامید؛
• سال 1287 ه.ق: سفر عتبات که پنج ماه و اندی طول کشید؛
• سال 1290 ه.ق: سفر اول اروپا به اصرار میرزاحسین­خان سپهسالار اعظم و صدراعظم وقت که پنج ماه و نه روز طول کشید؛
• سال 1295 ه.ق: سفر دوم اروپا که چهار ماه و نه روز به­طول انجامید و از سوغات این سفر از تشکیل قزاق­خانه، آوردن چراغ­برق و گاز می­توان نام برد؛
• سال 1300 ه.ق: سفر دوم خراسان که چهار ماه و چند روز به­طول انجامید؛
• سال 1304 ه.ق: چمن سلطانیه­ی سفر نیمه­تمام گیلان که تا قزوین رفته به­خاطر سرما و برف زیاد ناچار به مراجعت شد؛ و
• سال 1306 ه.ق: سفر سوم به اروپا به­خاطر عزیزالسلطان (ملیجک سوم) که شش ماه و دوازده روز به­طول انجامید.

 سفرنامه­های منتشرشده­ی ناصرالدین­شاه به صور گونه­گون چه خطی و چه چاپی توسط ناشرین مختلف و در زمان­های متفاوت منتشر شده­اند که در این مقال کتابشناسی آن­ها جهت آگاهی و استفاده هر چه بهتر خوانندگان ارائه گردیده است.

 الف) نسخه خطی           

‏            عنوان و نام پدیدآور: روزنامه سفر فرنگستان = سفرنامه ناصرالدین­شاه/ از: ناصرالدین شاه قاجار

•             ‏وضعیت استنساخ: کاتب: محمود فراش خلوت، تاریخ کتابت: ذی­قعده ۱۲۹۱ق.
•             ‏مشخصات ظاهری: ‏‫۲۲*۳۵ سم. ۱۵۹گ. ۱۹س.
•             ‏متن یادداشت: بسمله. روزنامه سفر فرنگستانست که به میمنت و مبارکی بخواست خداوند تعالی و قادر بی‌همتا…
•             ‏متن یادداشت: … شکر خدا را هزار مرتبه کردم شب آتش­بازی مفصلی شد و به راحت خوابیدم الحمدلله تعالی.
•             ‏مشخصات ظاهری اثر: نوع کاغذ: نستعلیق عالی.

 تزئینات نسخه: تمامی صفحات مجدول محرر کمندکشی به زر و مشکی و شنگرف و سیلو و لاجورد، دو صفحه نخست دارای تشعیر و تذهیب عالی و طلااندازی بین سطور، صفحه آغاز دارای سرلوح مذهب مذیل به کتیبه مذهب تصویر ناصرالدین­شاه در میان سرلوح درج شده، در پانزده صفحه نخست نام ایران در ترنج‌های مذهب در سرصفحه‌ها ثبت شده است، تاریخ‌ها به خط ثلث جلی وسط چین شده، تزیینات این نسخه به وسیله خانه‌زاد احمد در مجموع­الصنایع مبارکه دولت علیه ایران انجام پذیرفته است.

•   رکابه نویسی: دارد.
•   تزئینات جلد: مقوای سخت با رویه مخمل سرخ.
•   ‏یادداشتهای مربوط به نسخه موجود: امتیاز نسخه: نسخه حاضر نسخه سلطنتی، منحصر به فرد، فوق‌العاده ممتاز و بسیار نفیس است.
•    ‏منشاء و صاحبان قبلی: در آخر نسخه امضای ناصرالدین شاه در سلخ ربیع­الآخر آمده است.
•    در اول نسخه مهر بیضوی «نصرالله تقوی» دیده می‌شود.
•     ‏متن یادداشت: مأخذ فهرست: جلد ۳۱، صفحه ۱۴۰.
•      ‏متن یادداشت: نک: فهرستواره کتاب‌های فارسی، ۱/ ۸۳؛ منزوی، ۶/ ۴۰۰۶.

‏یادداشت­های مربوط به خلاصه یا چکیده: سفرنامه ناصرالدین­شاه به فرنگستان است. این سفر از دوشنبه ۲۲ سفر ۱۲۹۰ق. آغاز و روز به روز نگاشته می‌شده، بدین­گونه سفر ادامه می‌یابد: ایران، روس، آلمان، بلجیک (بلژیک)، انگلیس، فرانسه، سویس، ایتالیا، اطریش، عثمانی، قفقازیه و صبح چهاردهم رجب ۱۲۹۱ق. در راه انزلی پایان می‌یابد.

 ب) کتاب چاپی

             یک) چاپ سنگی

•              ‏عنوان و نام پدیدآور: حدیقه فصاحت، منتخب از مسافرت­نامه جنت­مکان اعلی­حضرت شاهنشاه ایران ناصرالدین‌شاه قاجار- و تاریخ ساسانیان- و سرگذشت بالمعاینه شخصی در بلوای هندوستان
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره:کلکته، [۱۲۸۴]=۱۹۰۵.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص۴۴۸.
•             ‏یادداشت­های کلی: سنگی، وزیری

‏یادداشت­های مربوط به مندرجات: ص.۱ -۱۴۳. منتخب از روزنامه سفر فرنگستان … ناصرالدین‌شاه قاجار (سفر اول) که در سال ۱۸۷۳ میلادی اتفاق افتاد.- ص.۱۴۶ -۳۸۸. سرگذشت مسترس هورتستت خانم انگلیسی در بلوای هندوستان، ترجمه اعتمادالسلطنه.- ص.۳۹۰ -۴۴۸. انتخاب از کتاب تاریخ سلاطین ساسانی که طبقه چهارم از ملوک فرس بوده‌اند.

• ‏عنوان و نام پدیدآور: روزنامه حکیم‌الممالک/ علی­نقی­ابن­اسمعیل حکیم‌الممالک؛ به‌خط علی‌اصغر
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: [تهران]: کارخانه میرباقر طهرانی، ۱۲۴۸=  .ق۱۲۸۶.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص.۴۸۵.؛ مصور

            ‏عنوان دیگر: سفرنامه ناصرالدین­شاه به خراسان (سفر اول).

•              ‏عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه خراسان/ نوشته ناصرالدین‌شاه قاجار
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: طهران: دارالطباعه خاصه دولتی، ۱۲۶۷=.ق۱۳۰۶.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص.۲۲۷.: مصور
•             ‏یادداشت­های کلی: سفرنامه ناصرالدین‌شاه به خراسان به سال۱۳۰۰ ق

‏

•             عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه ناصرالدین‌شاه بمازندران
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]: [دارالطباعه خاصه دولتی]، ۱۲۵۵=.ق۱۲۹۴.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص۲۷۸.

• ‏            عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه ناصری بمشهد/ ناصرالدین‌شاه؛ باهتمام علینقی حکیم‌الملک
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: طهران: کارخانه آقامیرباقر طهرانی، ۱۲۴۷=.ق۱۲۸۶.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص۴۸۵.
•             ‏یادداشت­های کلی: سفرنامه ناصرالدین‌شاه به خراسان، ۱۲۸۶ ق

• ‏            عنوان قراردادی: سفرنامه ناصرالدین­شاه به مازندران
•             ‏عنوان و نام پدیدآور: روزنامه سفر همیونی بمازندران
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]: [دارالطباعه خاصه دولتی]، ۱۲۵۵=.ق۱۲۹۴.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص۲۷۸.

• عنوان و نام پدیدآور: روزنامه سفر از طهران الی کربلا و نجف و سایر اماکن فیض مواطن و مراقد مطهره ائمه‌هدا و اولیا و شهدا علیهم‌السلام
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]، ۱۲۴۹=.ق۱۲۸۷.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص.۲۸۵.: نقشه
•             ‏یادداشت­های کلی: بضمیمه تفضیل سیاحت مقرب‌الخاقان مسیو طلزن حکیم­باشی مخصوص: ص.۲۷۳ -۲۸۵
•             ‏یادداشت­های مربوط به ویراست و تاریخچه: چاپ سنگی. بخط کلهر
•             ‏عنوان­های گونه­گون دیگر: سفرنامه ناصرالدین‌شاه بکربلا

• عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه ناصرالدین‌شاه بعراق عجم و بلاد مرکزی ایران
•             ‏وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]: دارالطباعه خاصه دولتی، ۱۲۷۲=. ق۱۳۱۱.
•             ‏مشخصات ظاهری: ص.۱۹۳.: نقشه
•             ‏یادداشت­های مربوط به ویراست و تاریخچه: چاپ سنگی. بخط زین‌العابدین­بن‌محمدشریف القزوینی 

‏           

• عنوان قراردادی: روزنامه سفر

  نقد و بررسی‌ها

  هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.

  اولین کسی باشید که دیدگاهی می نویسد “روزنامه خاطرات ناصر الدین شاه” لغو پاسخ

  نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

  امتیاز شما * رای دهید; عالی خوب متوسط نه خیلی بد خیلی بد

  دیدگاه شما *

  نام *

  ایمیل *

  ذخیره نام، ایمیل و وبسایت من در مرورگر برای زمانی که دوباره دیدگاهی می‌نویسم.

  شما باید وارد سیستم شوید تا بتوانید عکس ها را به بررسی خود اضافه کنید.